Samarbeidet om munnleg historie i Nordhordland starta som ein del av krigsminneprosjektet i 2017. Memoar og Jostein Saakvitne Medieutvikling hadde då stareta arbeidet med å digitalisera og gjera tilgjengeleg opptak som vart gjort av prosjektet Norgesdokumentasjon rundt 1997 - 2005. Radøy Bibliotek og Radøy Sogelag var medarrangørar av eit møte 3/10 2017, der intervjuopptak frå Radøy og Meland vart presneterte vart presenterte
RADØY
Då krigen kom til Noreg, var det tre kommunar på Radøy; Manger, Sæbø og Hordabø. Ein av dei første krigsdagane møttest ordførarane i dei tre kommunane saman med lensmannen og soknepresten. Dei vart samde om at alle skulle bli verande i stillingane sine, for å hindra at tyskarane og NS skulle erstatta dei med nye nazivenlege folk. Ein ville freista å gjera det beste ut av det utan å gå i teneste til okkupantene, trass i at mange meinte at det rette ville vera å trekkja seg frå stillingane sine.
Nordhordland var ikkje av dei regionane som vart hardast ramma av den tyske okkupasjonen, men det var ulikt korleis folk opplevde den nye tida. Nokre stader såg dei knapt ein tysk soldat i desse åra, medan det andre stader var tett kontakt med okkupantene. Dette gjaldt særleg der tyskarane bygde festningsanlegg og andre byggverk. Slikt arbeid førte med seg at mange kunne få godt betalte jobbar i tysk teneste, noko som vekte harme hjå mange. Men det var stor fattigdom, og fleire såg ikkje anna utveg til å brødfø familien. Derimot var det stor harme mot nordmenn som gjekk stort inn i tyskararbeid og tente store pengar på det, som dei såkalla “brakkebaronane”.
Varemangelen var stor, og det var ikkje alle som hadde gard og kunne få mat frå drifta. Dei såkalla forsyningsnemndene fekk ei viktig rolle i fordelinga av varer, der alle viktige vareslag var rasjonerte og skulle fordelast rettferdig gjennom rasjoneringskort. Bøndene fekk ikkje fritt bruka av varelagra sine, men vart kontrollerte av nemndene. Overskot vart rekvirert til offentleg omdeling. Dette var sjølvsagt ikkje alltid like populært.
Det offentlege livet opplevde store endringar under okkupasjonstida. Det nye NS-regimet ønskte kontroll med skule, kyrkje, organisert idrettsliv og politi/rettsvesen. Det kom til store konfrontasjoner på desse områda, då nordmenn nekta å bøya seg for dei nye direktiva om å innordna seg “den nye tida”.
Dette ga seg m.a. utslag i at den norske kyrkja braut med statsmakta. Soknepresten i Manger, Otto Holmås, mista dermed den statlege stillinga si (og løna si) og måtte halda fram som ein slags “privat” prest.
Derimot blanda tyskarane og NS seg lite inn i det lokale kristne lagsarbeidet, som fekk operere relativt fritt. Dette var eit arbeid som stod sterkt på Radøy i denne tida.
500 lærarar som protesterte mot det nye styret vart sendt til Kirkenes, men ingen frå Radøy. Det store fleirtalet av dei lokale lærarane heldt fast på passiv motstand, det er berre kjent eit par lærarar som gjekk inn i NS.
Det organiserte idrettsarbeidet på nasjonal basis vart lagt ned i protest mot innblanding frå dei nye styresmaktene. Derimot oppretta ein lokale idrettsforeiningar, og t.d. mange fotballklubbar såg dagens ljos på Radøy. Dette vart sett på som viktig for å oppretthalda solidaritet og ein fast front mot tyskarane og NS.
Mange ungdomar såg det som si plikt å ikkje berre yta passiv motstand, men og gå inn for aktiv motstand mot okkupantane.
Dette ga seg utslag i flukt til England for å slutta seg til dei allierte styrkene der. Det illegale arbeidet i Radøy gjekk mykje ut på å organisera fluktruter over Nordsjøen. Fluktarbeidet var særleg konsentrert om Skaganeset. Seinare vart det oppretta fleire lokale motstandsgrupper i Nordhordland, der Bjørn West gruppa i Matrefjella er den mest kjente.
Kvinnene sin innsats har lett for å verta gløymd, i skuggen av meir heroiske forteljingar om menn i strid. Men utan det slitsame kvardagsarbeidet for å halde hus og heim i drift, kampen for å få mat og klede for ein ofte stor familie, ville det gått mykje verre. Matmangelen var stor, trass i arbeidet til forsyningsnemndene, og husmødrene var ofte fortvila over kor lite dei kunne by familien.
Ein må heller ikkje gløyma den store innsatsen som krigsseglarane gjorde, i alliert teneste for å frakta krigsviktig materiell fram til fronten under svært farefulle tilhøve. Her var det fleire frå Radøy som gjorde ein stor innsats.
Meir informasjon om tilhøva på Radøy under okkupasjonen kan du få i minneboka “Krigsår på Radøy”, utgjeve av Radøy sogelag 2011.
MELAND - militære installasjonar
Skjellanger fort vart først etablert i 1939, og skulle saman med Herdla fort sikre det nordre innløpet til Bergen. I 1940 var berre tre brakker og eit par kanonfundament delvis klare.Tyskarane fulgte dei norske planane og fullførte utbygginga av fortet, som stod ferdig i september 1940 med 3 stk 15cm L/50 Armstrong kanoner som hovudskyts.
Håøy fort vart bygd ut på slutten av 1800-talet, for å beskytte innløpet mot Bergen. I 1940 vart batteriet etter kvart oppgitt, og mannskapet beordra til Voss (Kystartilleriavdelinga på Voss).
Flatøy flystasjon vart teken i bruk den 10. Juli 1920, og heldt til på området der Frank Mohn as er i dag (eit par av flyhangarane står der framleis). 9. april vart det gitt ordre om å evakuere stasjonen i frykt for tysk angrep. Dei flya som kunne reddast unna flaug vekk, og resten vart øydelagt i det tyske angrepet på Flatøy 20. april. Tyskarane tok seinare over anlegget som sjøflybase.
For å holde kontroll på skipstrafikken nordetter frå Bergen, oppretta tyskarane kontrollstasjonen påFlatøy. Alle skip som skulle nordetter fra Bergen måtte innom for kontroll her.
Under okkupasjonen vart Skurtveit stabshoved-kvarteret for Artilleri-Gruppe Hjeltefjord. Denne artillerigruppa var på 9 kystbatteri og 1 torpedobatteri, og hadde som mål å beskytte den nordre innseglinga til Bergen.
lagt inn 29. sep. 2019, 00:19 av Bjørn Enes
[
oppdatert 29. sep. 2019, 00:22
]
Per Rossland fortel om barndom og oppvekst og tida før og under 9.april. Far hans var telegrafstyrar og var med på å ordna mobiliseringa og sende menn til Voss.
Møte med dei første tyskarane i 1943 då dei byrja byggje festningsanlegg, Folk måtte evakuere husa sine. Han vart arrestert av tyskerane, men slept fri då ein tysk soldat gjekk god for han.
Fortel om levevilkåra under krigen. Dei hadde stort sett nok mat. Ikkje negativ til svartebørs, då dette var nødvendig.
Hadde ein russisk fangeleir i nærleiken, og det var kontakt med dei russiske krigsfangane.
(Lyden på intervjuet er litt svak og vert med det første sett opp til eit høgare nivå) 20.10.
Per Rossland
00:00 Barndom og oppvekst
00:34 Levevilkår
00:50 Før 9.april
01:25 9.april. Mobiliseringa
02:30 Møte med dei første tyskarane i 1943. Evakuering
lagt inn 29. sep. 2019, 00:16 av Bjørn Enes
[
oppdatert 29. sep. 2019, 00:17
]
Einar Solberg (f.1926) vaks opp som nr. to i rekkja av fire sysken på Flatøy i Meland kommune. Familien livnærte seg av sildefiske og småbruk. På Flatøy hadde tyskarane ein stor kontrollstasjon under krigen, der all skipstrafikk som passerte vart kontrollert og vakta på. Her fortel han om ungdoms- og krigsåra i det okkuperte øysamfunnet.
"Me born tente nokre ekstra kroner når me var med og sette poteter rundt om på gardane. Og me dreiv med snarefangst og fanga trost som me selde for 10 øre stykke. Om somrane samla me o-skjell som vart reinsa, og innmaten i skjella salta ned på tønner. Tønnene vart selde som agn under Lofotfisket. Skulle me vitja andre øyar, eller skulle det sendast bod på jordmor, så måtte me bruka robåten.
Åra før krigen jobba eg som løpargut hjå handelsmannen og bar varer til flystasjonen på Flatøy. Her var det ei sjøflyhavn der ca. 50 norske marinefolk var stasjonert. 8.april 1940 høyrde me på nyheitene at tyske skip i Skagerak var på vei nordetter, og at alle fyr langs kysten skulle slokkast. Dagen etter gjekk dei seks Heinkelflya som var stasjonert på Flatøy på vengjene for å møta dei tyske angrepsflya. Men dei fekk ikkje gjort nokon skade på dei tyske flya.
Konene og ungane til offiserane som var stasjonert i sjøflyhavna på Flatøy, vart evakuert til Romareid. Familien vår evakuerte til ei kusine der me fekk liggja på eit rom som høyrte til Bjelland Hermetikkfabrikk. I mellomtida blei ein tysk båt bomba utanfor Flatøy. Mannskapet tok seg inn i det tomme huset vårt. Her fyrte dei opp ovnen og tok med seg alt det me hadde lagt igjen av tørre klær. Då me seinare søkte om å få erstatta klærne våre, fekk far min beskjed av tyskarane om å senda rekninga til engelskmennene. Det var dei som hadde bomba den tyske båten.
17.april kom tyskarane til Flatøy der flystasjonen no fungerte som tysk kontrollstasjon. Samstundes tok tyskarane to gislar på øya vår og gav beskjed om at dersom dei vart skote på, så ville gislane verta henretta. Alle vart nøye kontrollert, sjølv om det berre var fem minutt å gå heim frå kaia.
Når me skulle reisa med skøyta vår til Bergen, måtte me segla nærme land, og me måtte segla i sikksakk. Sjøen rundt øya vår var minelagt, og på kvar topp på øya var det anten plassert ei kanon eller ein lyskastar. Private hytter på øya vart rekvirert, og der budde dei sivile tyskarane som reparerte flya når dei vart skada."
"Om natta kunne me høyra på flyduren om det var engelske eller tyske fly som kom. Radioen vår var innlevert, men me heldt oss likevel orientert. Då me såg flagget verta heist borte på Salhus, visste me at krigen var slutt. Me ungdommar fekk beskjed om å overta vakthaldet på Flatøy, og me gjekk vakter fram til karar frå Bjørn West overtok for oss."
(Lyden på intervjuet er litt svak og vert med det første sett opp til eit høgare nivå) 20.10.
lagt inn 29. sep. 2019, 00:13 av Bjørn Enes
[
oppdatert 29. sep. 2019, 00:14
]
Simon Simonsen (f.1935) frå Meland var fem år då krigen kom til Norge. Faren dreiv handelshuset på staden, ei bedrift som Simon driv vidare. Her gir han oss små glimt frå barndommen. Som vaksen har han vore med i lokalpolitikken i Meland i åtte år.
"9.april 1940 høyrde me bombinga i Bergen. Me evakuerte fire km nordover. Det var kort avstand frå der me budde til flystasjonen på Flatøy, og me rekna med at flystasjonen ville bli eit bombemål. Først tre månader seinare flytta me attende til Litleberget.
Under heile krigen var det mange tyskarar i Meland. Alle båtane som passerte måtte innom Flatøy for kontroll. Dersom dei nekta å stoppa, skaut dei frå fortet på øya. Det hende at kulene rikosjetterte og traff handelshuset vårt. Ein gong gjekk ei kula tvers gjennom veggen og derifrå gjennom sofaen der mor nettopp hadde sitte og mata veslebroren min. Me kontakta dei tyske myndigheitene, og dette resulterte i at kontrollen vart gjennomført lenger unna. Til gjengjeld vart sundet inn til oss minelagt. Me smågutane rodde rundt minefeltet når me fiska. Me nytta årene under armane som flytevestar når me skulle læra symja.
Tidleg i krigen henta onkel min ei båtlast med melsekkjer i Bergen, og kvar husstand i bygda fekk ein hundrekilossekk med mjøl. Me hadde forholdsvis mange varer i handelsbua, og onkelen min hadde bygdamølle der folk leverte korn og fekk mjøl attende. Me hadde og bakeri og godt samband til grossistar i Bergen. Så det var sjeldan me gikk tom for varer. Sirup var eit populært pålegg, men me hadde og ost og syltetøy.
Husmødrene var nøysomme og flinke til å utnytta råvarene. Dei fleste handla på krita, og mange kan takka dei lokale landhandlarane for viljen deira til å hjelpa folk med mat i krigsåra. Me hadde opp til seks månader kreditt hjå grosserarane, og me kunne dermed gi folk i bygda like lang kreditt.
Eg var 10 år då krigen slutta. Me born gjekk bak som rævdiltarar då naboen kom med hest og kjerre for å henta ut radioane frå lageret der dei hadde stått i alle krigsåra. Norge hadde eit dårleg forsvar i 1940. Til gjengjeld hadde me ein godt utbygd sivil beredskap som fungerte bra. Handelsmenn langs heile kysten sørga for at lokalbefolkninga fekk eit minimum av mat."
"Eg er imponert over den sivile beredskapen i krigsåra. Me hadde store lager med konsentrert mat, med lang holdbarheit, og me var dermed førebudd då krisa kom. Før krigen var det stor fattigdom blant folk flest. I dag er det eldreomsorga som ligg dårligst an. Dei som var med å byggja opp landet vårt etter krigen er i dag dei som er minst tilgodesett. Eld
lagt inn 29. sep. 2019, 00:10 av Bjørn Enes
[
oppdatert av Mobilstudio Memoar
]
Aslaug Sudman fra Meland vaks opp som nummer fem i ein syskenflokk på åtte. Faren var småbrukar og steinarbeidar og familien levde stort sett frå hånd til munn. Før krigsutbrotet hadde Aslaug Sudmann gått førstehjelpkurs. Straks etter 9. april 1940 meldte ho seg til innsats for dei norske troppane som tok del i trefningane på Voss.
"17 år gamal byrja eg på Salhus Veveri og budde på hybel. 9. april vakna eg av duren frå tyske fly, og litt seinare såg eg at dei var i kamp med engelske fly. Fyrst forsto eg ikkje alvoret. Da mobiliseringsordren kom, reiste me to jenter saman nordetter. Me ville slutta oss til dei norske styrkane på Voss. 11. april kom me til folkehøgskulen i Førde, der me vart innkvarterte saman med nærare 600 frivillige. Me var tre jenter som ordna med mat til alle saman. Omsider kom det kokkar frå militæret og hjelpte til.
Me tok ikkje sjølve del i kamp, men etter kvart kom mange av karane som hadde vore med i kampane på Voss. Dei var i sjokk då dei kom til oss, og sto opp om natta for å gøyma seg i skogen. Dei trudde dei vart angrepne av tyske fly. Eg hadde ikkje sagt frå på jobben på veveriet kvar eg var no. Det var jo full mobilisering, så ein var vant med at folk ikkje møtte opp på arbeidsplassane.
Eg reiste frå Salhus attende til Flatøy 1942. Øya var bomba av engelske styrkar i 1940. Hadde dei truffe det tyske ammunisjonslageret, hadde det ikkje vore stort att av øya. På Flatøy var eg dei tre siste krigsåra. Det budde tyske soldatar i alle sommerhusa, og det var tyske antiluftstillingar her. Eg trur dei vart bygde av polske krigsfangar. Men tyskarane hadde ein veldig moderat sjef. Han har vore på besøk på Flatøy etter krigen.
Eg tror ikkje det var NS-folk på øya, men det var dei som var stripete, og nokre av jentene i lokalsamfunnet fekk seg tyske kjærestar. Mange gutar prøvde å koma seg over til England, og bror min omkom i 1943 under freistnad på å ta seg over i båt. Mat var det dårleg med. Me malte opp poteter som me blanda med fiskemjøl. Eg tåler ikkje lukta av potetkaker den dag i dag. Og stanken frå den heimeavla tobakken var forferdeleg. Båtar som tok passasjerar trafikkerte strekninga Flatøy – Bergen. Båtane måtte ta omvegar, for det var minefelt overalt. På Flatøy var det tysk kontrollstasjon, og alle båtane som passerte måtte gå til kai for å verta kontrollerte."
"Då frigjeringa kom var det som om me kunne pusta ut. To av brørne mine gjekk bort under krigen. Tyskarane som var på Flatøy, verka også glade over at krigen var slutt. Dei reiste frå Flatøy få dagar etter freden. Eg gifta meg straks etter krigen og har i dag fem vaksne barn."
Opptaket vart gjort på Meland 10. desember 1998. Intervjuar var Jan Eidi, fotograf var Jostein Saakvitne. Tekstsamandraget og loggen er gjort av Johan Knutsen.
Personalia. Født på flatøy, far hadde ein liten gard og dreiv med steinarbeid. Flystasjonen på Flatøy, tilknytta kystartilleriet, seinare marinen.
00:01:10
Levekår på Flatøy. Hadde åtte søsken, var nummer fem i rekka, tri brødre.
00:01:50
Julaften, julefeiring. Fisk til middag. Presangar. Fekk klede og ei dokke.
00:02:30
Følgte ikkje med på den politiske situasjonen i Europa. Begynte å jobbe på Salhus Veveri 17 år gammal i1935/36.
00:03:30
Pendla ikkje over fjorden, budde på hybel, fekk ikkje full løn før ho fylde 18 år, tente 9 kroner i veka, betalte ei krone i leige, fabrikken leigde ut, trakk leige frå løna.
00:04:30
Salhus Veverier Aktieselskab eigde veveriet. Høyrde rykte, vakna til flydur om morgonen 9. april
00:05:30
Greit med mat i byrjan, seinare minka det, fekk mat heimefrå på garden.
00:06:20
Hadde fått førstehjelpskurs før krigen, reiste til Valestrand og melde seg til teneste, reiste til Voss.
00:07:55
Folk samla seg på folkhøgskulen i Førde, 600 stykker, ett par dagar etter krigsutbruddet.
00:09:30
Dramatisk tur med skjøyte over Osterfjorden. 23 år gammal, gav folk mat og stelde, travelt, vart avløyste av militærkokkar.
00:10:30
Soldatar kom frå Voss, nervevrak, gjøymde seg i skogen om natta, vanleg at dei stakk av, mange menn forsvant, full mobilisering.
00:11:30
Jobba på akkord, returnerte til Flatøy i 1942, alt var harmonisk på Flatøy, moderat tysk sjef, Hillbricht, sosialiserte med folk, kom på besøk att etter krigen.
00:13:00
Tyskerane bygde bunkerar, antiluftskyts, kontrollstasjon. Tyskerar overalt. Krigsfangar, tvangsarbeid, hadde ein viss fridom. Forstod dei ikkje.
00:14:40
Båt beskutt av engelskmenn. Mange tyskerar døde. Rett etter krigsutbruddet. Engelskmenn bomba tvers over Flatøy. Målet var flystasjon og ammunisjonsdepot.
00:16:30
Mange tyske arbeiderar på Flatøy, og nestan alle på Flatøy jobba for tyskerane, ingen innmeldt i NS, nokre «stripete», ei gifte seg med tysk soldat.
00:18:10
«Synst du at kjærligheten skal ha landegrenser?». Ingen frontkjemperar til østfronten, men mange reiste til England. Ingen til Sverige.
00:19:00
Rasjonering, lite mat der det var mykje menn, tåler ikkje lukta av potetkaker, fiskemjøl, fekk eksem av erstatningssåpa, heimedyrka tobakk lukta vondt.
00:20:00
Rasjoneringskort på brennevin og tobakk, benytta seg ikkje av det. Fekk ny lensmann.
00:21:00
Gjekk på sykurs i Bergen. Alt var mørkt om kvelden. Gjekk lite ut om kvelden. Normale tilstandar om dagen. Minefelt til sjøs.
00:22:00
Kontrollstasjon på Flatøy. Gestapo, Milorg, heimefront, bror var aktiv, forliste på veg til Shetland.
00:23:40
Tælavåg. Radio. Høyrde ikkje på nyhende. Ingen illegale aviser.
00:24:30
Dagleglivet på Flatøy, skaffe mat og klede til alle.
00:25:00
Frigjeringa mai 1945. Hugsar ikkje så mykje, pusta lettare, tyskerane vart annleis, blidare, letta. Fleire tyskerar enn nordmenn på flatøy, reiste nokre dagar etter freden.
00:26:10
Rettsoppgjøret, tenkte ikkje på det, ordførar i Istedal og ein bakar i Lille Bergen vart straffa.
00:27:00
Gifta seg etter krigen, fem born.
00:27:50
Noreg etter krigen, har det godt, ikkje politisk aktiv, stemmer venstre.
00:28:30
Innvandring, synst synd på flyktningar, assimilering.
lagt inn 29. sep. 2019, 00:09 av Bjørn Enes
[
oppdatert 29. sep. 2019, 00:18
]
Magne Skjellanger vaks opp på eit småbruk i Meland kommune. Han var den førstefødte av tre brør. Etter at tyskarane kom til øysamfunnet i Meland for å byggje opp eit kystbatteri, vart småbruket til familien rekvirert, og i 1942 måtte familien Skjellanger flytta til Breivik i Øygarden. Her var dei fram til frigjeringa i 1945.
"Me born hjelpte til heima på garden i 1930-åra. Det var ikkje rare prisen på mjølkeskvetten som me leverte, så me hadde det smått. Ein vinter hadde me det ekstra trongt. Då greide me ikkje å betala gjelda på 26 kroner til handelsmannen. Eg hadde ei tante i Bergen, og det hendte me fekk ein tur dit når me skulle til tannlegen. Å koma til tannlegen var ingen spøk på den tidea 9.april 1940 skulle eg inn til Bergen, men rutebåten hadde slutta å gå.
Det tok ei stund før dei fyrste tyskarane kom til Skjellanger. Dei kom hit etter at kampane på Voss var over, og dei tok inn på ei brakke på det gamle festningsanlegget på øya vår. Anlegget var delvis oppbygd før krigen og var laga for kanonstillingar. Allereie den første dagen byrja tyskarane å fullføre dei resterande 10 meter med veg som mangla fram til festningen som skulle sikre innløpet til Bergen. Lyskastarar vart sette opp, og ein av dei vart retta mot huset vårt. Me budde 30 m frå der dei bygde vegen, og fleire av romma i huset vårt vart rekvirert av tyskarane. Me fekk ha kjøkkenet vårt for oss sjølve. Tyskarane hadde feltkjøkken ute på gardsplassen.
Dei to første åra av krigen budde eg heime på garden og arbeidde som gardsgut i Kårbø. Der hadde jeg kosten, og det var ikkje så lite berre det. Dei skaut på meg frå fortet ein gong eg skulle heim med sjekta, og eg var ikkje høg i hatten då prosjektila gjekk gjennom seglet på sjekta. Eg var inne på forbode område. Det var mykje drivminer i fjorden, og rutebåten vart kontrollert på Flatøy før han fekk lov til å gå vidare til Bergen. I 1942 rekvirerte tyskarane resten av huset vårt og me flytte til Øygarden. Kyrne våre tok me med oss, men me fekk lov til å koma heim til garden når me skulle slå høy til kufor. Høyet vart frakta i båt til Øygarden.
Våren 1944 fekk eg jobb som gardsgut på Jæren. Her var gardane større og sesongen var lang. Då eg kom dit i april sto allereie kornet høgt. Eg kom attende til Øygarden hausten 1944 og her var eg då freden kom. Dei andre som budde på Skjellanger fekk flytta attende til heimane sine til i 1943, men huset vårt vart ikkje frigjeve før krigen var slutt. Det vart ein del jubeldagar utan like då freden kom. Folk fekk radioane sine attende, men i Øygarden var det ikkje straum og radiobatteri var ei mangelvare.
Me fekk ikkje høyra nyheiter under krigen, men me høyrde rykter om Bjørn West og at noko gjekk føre seg i Masfjorden. Og hendingane i Telavåg gjorde eit voldsomt inntrykk på oss. Ein av kjenningane våre var frå Telavåg. Han hadde sjekte og henta sild hos oss."
lagt inn 28. sep. 2019, 22:06 av Bjørn Enes
[
oppdatert 28. sep. 2019, 22:09
]
Her fortel John Pettersen om krigsinnsatsen sin. Ute til sjøs då han fekk nyheita om den tyske okkupasjonen av Norge. Militær opplæring i USA, kom til England, med under invasjonen i Normandie og frigjeringa av Nederland og Belgia. Gifta seg etter krigen og flytta attende til Radøy etter at familien budde nokre år i USA.
"Eg var nummer tre i rekkja av fire brør. I motsetnad til mange andre så var far i fast arbeid, og me svolt aldri. Eg var med i avhaldslosjen og ungdomslaget. Det hendte at me fekk lov til å følgje jentene heim, men skikken var at gutane måtte halda fleire meters avstand til jentene når dei gikk heimover saman. Eg vart forlova i mars 1939 og reiste til sjøs kort tid etterpå.
9. april 1940 var me på veg frå Japan til USA, då telegrafisten kom med nyheita om den tyske okkupasjonen av Norge. Etter å ha mønstra av, registrerte eg meg på det militære kontoret i Brooklyn. Etter å ha fått opplæring i ein norskamerikansk skibataljon i Colorado, vart me sendt med ein hurtigkonvoi til England i september 1943. Me trente natt og dag i leiren utanfor London ,og me skjøna at noko var i emning. 6.juni 1944 vart me køyrt nedover mot ein leir i nærleiken av kanalen. Ingen fortalte oss at D-dagen var byrja, då me drog over kanalen i ein amerikansk troppetransport. Utanfor Normandie vart me liggjande på reia i 3 – 4 døgn før krigsmateriell og me soldatar vart sett i land. Det gjorde eit voldsomt inntrykk då me såg alle dei hvite krossane på kyrkjegardane. Eigne avdelingar hadde allereie begravd dei falne soldatane.
Då me hadde rydda Cherbourgh, kom general Eisenhower på inspeksjon. Vakta frå vår tropp hadde fått beskjed om ikkje å sleppe nokon gjennom, og vakta stoppa general Eisenhower, som heller ikkje slapp gjennom. Resultatet vart at generalen forlangte 50 mann frå vår tropp til å vakte hovudkvarteret sitt. Etter at kontrollen over Cherbourgh var oppretta, gjekk troppen vår sørover i Frankrike. Major Hansen leia oss på resten av felttoga som eg var med på, og me heldt fram marsjen gjennom Belgia, Holland og Tyskland. Major Hansen vart seinare mangeårig amerikansk ambassadør i Norge.
Gleda var stor då me omsider fekk greie på at krigen var slutt i Norge. Me kom til Oslo 4.juni 1945. Då Kong Haakon kom 7.juni sto me vakt, skulder ved skulder, på Karl Johan. I august fekk eg åtte dagar permisjon og reiste heim til jenta som eg hadde vore forlova med sidan 1939. Ho hadde venta trufast i alle år. Me var begge 30 år då me gifta oss. I 1944 hadde eg fått amerikansk statsborgarskap, og eg reiste attende til USA saman med troppen vår for å verta dimittert. Eg fekk jobb på eit skipsverft, og kona og den eit år gamle sonen kom over med Stavangerfjord i 1946. I 1953 drog me tilbake til Radøy der eg overtok farsgarden, fekk meg arbeid, og me slo oss ned for godt."
lagt inn 28. sep. 2019, 22:00 av Bjørn Enes
[
oppdatert 3. okt. 2019, 07:00 av Mobilstudio Memoar
]
.
Gunnstein Kolstad er frå Manger i Radøy kommune. Han vaks opp på prestegarden på Manger saman med fem sysken. Den yngste broren omkom berre 12 år gamal. Gunnstein Kolstad har vore aktiv i organisasjonsarbeid, vore formann i Hordaland Bondelag og har teke del i kommunepolitikken i fleire år, m.a. som ordførar for Sp.
"Mannfolka dreiv fiske medan kjerringane tok seg av sakene heime på småbruket. Me merka korleis krigsskyene kom nærare, og var forundra over kvifor ein ikkje tok krigstrusselen meir alvorleg. Det er sagt at me hadde lite å hjelpa oss med 9. april 1940, men eg meiner at kystartilleriet kunne vore brukt på ein betre måte. Det som er typisk for bygda vår, er at me ikkje kom bort i direkte krigshandlingar.
Far var ordførar då krigen kom, og det gjaldt å skaffa forsyningar til bygda. Han fekk leigd fiskebåt og henta forsyningar frå Vaksdal. Far ville gå av som ordførar då fylkesmann Lindebrække gjekk av, men han vart beden om å halde ut så lenge han orka for å vera trygg på at ein ikkje fekk inn NS-ordførar i eit område som var strategisk viktig. Resultatet var at fleire ordførarar i bygdene vart verande i stillingane sine. Det vart ikkje utnevnt NS-lensmann her i bygda, og både lærar og prest vart i stillingane sine. Me som hadde gard hadde nok mat, og samhaldet og evna til å hjelpa kvarandre var stor.
Eg distribuerte illegale aviser og fulgte med på radiosendingane frå London. Fiskebåtar gjekk ut og henta forsyningar frå England, og dei vart vidaresendt innover til Masfjordfjellet. Då Manger vart stasjon for tyske vaktbåtar, vart det stasjonert tyske marinefolk her, men dei var ikkje plagsomme. Dei var ute på oppdrag om natta og brydde seg lite om det som gjekk føre seg på land. Radøy låg strategisk til, og det vart bygd store kystfestningar på Vågsnes, Marøy og Fossøy.
Tyskarane rekvirerte alle hus i nærleiken av festningsverka, og folk måtte finne ny stad å bu. Russiske krigsfangar kom til festningsverka medan dei vart bygde. Det var eit grusomt syn å sjå dei avmagra fangane. Dei gav oss små kunstverk av tre som takk for maten me gav dei. På slutten av krigen vart det ein del arrestasjonar, og ein frå bygda fekk hard medfart av Gestapo.
Det vart fødd born med tysk far her i bygda. Dei var uskuldige, så ingen mobba dei. Eg synest det er redselsfullt når eg les om kva mange uskuldige tyskarborn har måtta gjennomgå."
"Under rettsoppgjøret fekk dei første som vart dømt dei strengaste straffene. Dette skuldast at den aggressive haldninga, som avtok etter kvart. Eg beundra Ruge og Fleischer, og tykte Fleischer fekk dårleg behandling av myndigheitene våre i England under krigen."
Opptaket vart gjort på Radøy, 7. januar 1998. Intervjuar var Jan Eidi, fotograf var Oddvar Foss. Samandraget er skrive av Rolf de Graaf. Loggen er laga av Johan Knutsen
Fem søsken, yngstemann døde 12 år gammal, gjekk på straumledning.
01:35
Levekår, lite forskjell på fattig og rik, fleste hadde bruk med sjørett, notlag/notbruk.
02:10
Historisk: 1800-talet, fylkesagronomen rapporterte at mannfolk dreiv med sjøbruk, kvinnfolk med jordbruk.
03:10
Folk hadde likevel tid til å sosialt arbeid, foreningar, misjonsarbeid, helselag.
03:30
Venstre og arbeiderpartiet dominerande politiske parti, far var ordførar frå 1930, venstremann med støtte frå ap, Høgre vart kalla gardbrukarlista før den blei bondepartiet, seinare senterpartiet.
04:20
Minner frå før 9.4.1940, forundring over at krigstrugselen ikkje vart tatt alvorleg, sjølv om den nerma seg.
05:00
Utskriven stridande krigsmusikar ved kystartilleriet, rekruttskule i 1938, utskriven p.g.a. nyresjukdom, opperert i 1950. Ikkje i mobiliseringsforband då krigen braut ut, men fylgde med.
05:30
Mykje forsvarsmatrielle ikkje nytta, kystartilleriet, torpedobatteri i Kvarvik, same som i Oscarsborg.
06:20
Oberst Gunnar Isaachsen Willoch, onkel til Kåre, søkte midler til å setje torpedobatteriet i stand, fekk avslag.
07:20
Sommaren 1940, ingen krigshandlingar i bygda, mobiliserte soldatar i og rundt Voss og Sogn kom gjennom Manger ved retretten.
08:07
Far/ordføraren skaffa forsyningar frå Vaksdal og Boge, leigde motorbåten "Presidenten" frå Kviste, stor kutter bygd for Jacob Misje sin sildeeksportforrettning.
08:55
Ordførarane, Landberg i Hordabø, Karl G. Kolstad i Manger og Alfred Haukeland i Sæbø, gjekk saman om å henta ut bensin frå marinestasjonen på Flatøya før tyskerane kom.
09:25
Kunne ha stoppa tyskerane 9. april om torpedobatteri og kystartilleri hadde vore operasjonelt.
10:20
Administrasjonsrådet, fylkesmann Gjert Lindebrække i Hordaland ville gå, ordføraren i Manger fekk ikkje gå, strategisk viktig.
11:40
Landbeg hadde sardinfabrikk i Bø, store båtar, bl.a. "Nestor", henta forsyningar frå England mot slutten av krigen. Segla til Mastfjordfjellet.
12:15
Mot slutten av krigen gjaldt det å overleve, lettar for dei som hadde tilknytting til gard.
12:40
Ingen NS-lensmann, arrestasjonar mot slutten av krigen, Kaptein Gudmund Toska fekk stygg medfart av Gestapo, deltok ikkje sjølv i ulovlige handlingar, fordelte aviser, oppebarte arkiv og notematriell for divisjonsmusikken.
15:10
Lytta dagleg til illegal radio, fleire apparat i bygda, gjøymde radioen under torvbrikettar.
17:30
Nazifisering av skuleverket, lærarane og prestane fekk halda fram under streng kustus.
18:30
Ingen tyskerar i Manger før staden vart utpeikt som stasjon for vaktbåt. Såg lite til marinefolk.
19:30
Nestan ingen NS-medlemmer i Manger. Gunnar Mellingen, NS-lensmann på Stord, organisasjonssjef, godt ettermæle.
21:20
Fleire tyskerar mot slutten av krigen, kystvakten var ikkje til mykje bry. Radøy, Marøy og Forsøy vart befesta. Vågenes, Marøy, Bø og Hauga, tyskerane rekvirerte hus.
23:00
Russiske krigsfangar i desse områda, dårleg kledde, semetsekkar som sko, smugla ut utskorne trefuglar.
24:30
Kommunistfrykt førte til NS-rekruttering.
25:30
Personlig innvolvering i organisasjonsarbeid etter krigen. Innvalgt i styret i Hordaland Bondelag i 1955, ledar i 1956, seinare i musikk og kulturorganisasjonar, Hordaland landbruksmuseum. Politiske verv.
27:00
Kommunehistorie 1400 - 1964
28:20
Stemmevaner, Venstre første gang, Senterpariet sist valg.
28:50
Lettelse då krigen tok slutt, musikklaget fekk arbeide tilnerma uhindra under krigen.
29:40
Mange kvinner som var innvolvert med tyskerar reiste til Sverige etter krigen, borna vart ikkje hetsa.
30:55
Rettsoppgjøret opplevdes som vilkårlig, dødsstraff.
32:30
Positive ting ved okkupasjonen, samhald, folk tok vare på ting og kasta ingenting. Bruk og kast-mentalitet idag.
33:30
Alt var dårlig med okkupasjonen. Nedverdigande for ein fri stat.
34:40
Beundra General Otto Ruge og Carl Gustav Fleischer, Fleischer dårleg behandla og tilsidesett, tok sitt eige liv, siterer Nordahl Grieg.
36:10
Regjeringa kjem tilbake, blir granska.
37:20
Nordahl Grieg sine verk er klassiske, Olav Rytter, Øksnevad, bidrog til den "usynlige" motstandsrøyrsla.
38:30
Shetlands-Larsen. Hitra. Orlogskaptein Eidsheim. Ingeborg Skagenes. Flyktningar ombord på Varden. Hemmleg rom bak eit skott. Gjekk av på Manger. Rodde forbi tyskerane, vinka, slenkyss.
40:30
Opp mot hundre menneske i dekning på Skagenes, henta av Shetlands-Larsen på Lyngøy, Herna. Nils Skagenes. Heimefronten overtok, Konrad Matthisen kjøpte fiskebåt som dei nytta.
41:30
Norsk EU-medlemskap. Steinar Brauteseth, radiomann, skreiv bok om EU-kampen: "Sett ifrå Paris".
43:40
Norsk innvandringspolitikk. Ta imot folk i nød, hjelpe folk der dei er.
45:40
Utviklingen i idretten. Fotballspelarar tjenar for mykje, idrettens adelsmerke, sunn sjel i sunn kropp, stjernedyrking, kommersialisering. Pengespel, lotto, tipping.
47:50
Største miljøproblem i Noreg idag. Noreg er eit lite land. Bruk og kast. Avfallsproblem.
49:40
Familien si rolle i framtida. Sentral rolle. Moralsk dekadens og oppløysing av familien truar sivilisasjonen.
Forbilledleg samfunnssytem, bedre enn Noreg. Ikkje setja krav til andre, men heller seg sjølv.
52:30
Sosialismen er ikkje død. Finn Gustavsen, Bøndene sin økonomiske organisasjon den einaste reelle sosialismen. Teolog Nils Rød, konfirmasjonsundervisning, apostelsamfunnet i Jerusalem einaste skjikkelege kommunisme. Statsautoritær sosialisme er dårleg, Sovjet-unionen på nivå med det tredje riket.
54:30
Gud er ikkje død. Du kan lage alt av tre, men berre gud kan lage tre.
55:00
AKPML, Mao-isme. Feilinformert ungdom i 1968. Hjernevaska akademikarar.
56:35
Diskriminering av eldre. Ikkje opplev det sjølv, men høyrd om. I bedriftslivet blir folk over 50 betrakta som ubruklege.
57:50
Karakteristikk av nordmenn. Tacitus sine beretningar om nordmenn. Nordmenn blir betrakta som naive. Dårlege drikkevanar.
59:40
Vil nynorsken døy? Nei, kulturellt forankra.
01:00:00
Vil statskyrkja døy? Nei.
01:01:00
Verneplikten bør oppretthaldast.
01:01:10
Oppmaning til fremtidige generasjonar. Lær av historia, og lær av feila til våre forfedre.
lagt inn 28. sep. 2019, 21:56 av Bjørn Enes
[
oppdatert 28. sep. 2019, 21:58
]
Mally Kjeseth frå Radøy, fødd 1913, var nummer sju i ein syskenflokk på 13. I ein alder av 85 år fortel ho her om livet sitt. Faren og bestefaren var yrkesmilitære. Borna vaks opp på ein gard langt fra byen, og ein måtte sjøvegen når doktor skulle bodsendast. Torv til brensel vart samla heile året, og alt av mat og klær vart produsert heime på garden.
"Besteforeldra mine budde i huset vårt, og bestefar var svært streng. Men me hadde ei god barne- og ungdomstid. Me hadde ungdomslag, og når me ville danse drog me ut av bygda til andre ungdomshus. Julaftan var ei stor høgtid, medan 17. mai var midt i våronna og var arbeidsdag. Men søndagen var fast kviledag. Eg gifta meg i 1935 og har født fire born. I 1941 braut det ut 17 tilfelle av poliomyelitt her på Radøy. Mange av dei borna som ikkje døydde fekk varig skade. Eg hadde ein son på fire år som døydde i denne epidemien.
9.april 1940 høyrde me på nyheitene kva som var skjedd. Då mobiliseringsordren kom, vart to av brørne mine sende til Voss. Eg var ikkje einig i at Norge skulle mobilisera mot ei så stor overmakt. Det hadde lenge vore nedbyggjing av forsvaret, og då krigen kom hadde me ikkje noko å stille opp med militært, uansett. Me budde på ein veldig roleg gard. Det var ingen tyskarar stasjonert der me budde, og me såg lite til okkupantane. Men eg var redd når eg høyrde flyalarmen og når dei bomba. Eg beundra svogeren min som var lensmann då krigen kom. Han sa opp stillinga si då han fekk påbud om å melde seg inn i NS.
Bøndene var populære under krigen fordi dei hadde mat, og slekt og vener kom til garden vår. Me hadde nok mat, og det einaste eg kan sei om mitt engasjement under krigen, var at me delte all maten me hadde med dei som trong det. Og me tok imot folk frå Bergen som hadde flykta heimefrå.
Det fanst folk i bygda som hadde meldt seg inn i NS. Og det var tronge tider, så det hendte at folk tok seg tyskararbeid for å få til livets opphald. Eg kjente jenter som gjekk med tyske soldatar og vil ikkje døma dei. Me er berre menneske. Det er ein naturleg prosess at kvinner og menn vert tiltrekte av kvarandre. Kjærleikslivet er som døden. Døden kjem og den spør ikkje om du er rik eller fattig."
"Einar Gerhardsen var dyktig. Men så hadde han og medvind med seg! Sjølv stemmer eg Senterpartiet ved alle val, for jeg kjenner meg heime i dette partiet. Utdanninga mi er husmorskule og livets skule, men eg var med og starta Bondekvinnelaget her i bygda i 1951, og har site i styret i Bondekvinnelaget i 22 år."
Mally Kjeseth
00:15 Barndom og oppvekst 03:00 Julaftan som høgtid 04:00 17.mai 05:05 Ungdomstid; ungdomslag og bedehus 07:30 Bondekvinnelaget etter krigen
09:00 Minne frå krigstida, vitjing av tyske offiserar
11:00 Giftarmål
11:35 9.april
13:50 Politisk syn
14:25 Delte mat
14:45 Fredsdagane
16:16 Tyskarane på Radøy
16:40 Kjente du NS-folk?
17:50 Tyskarjenter
20:20 Ikkje radiolytting
21:26 Kvardagsliv, polioutbrot
22:40 Var du redd?
23:10 Tok imot flyktningar frå Bergen
23:40 Kontakt med tyske soldatar?
24:10 Utdanning, organisasjonsarbeid, politikk, arbeid i Bondekvinnelagt
29:50 Vestlendingar og austlendingar
32:10 Synet på NS
33:50 Rettsoppgjeret
34:40 Det positive og negative ved krigstida, tyskararbeid
lagt inn 28. sep. 2019, 21:51 av Bjørn Enes
[
oppdatert 28. sep. 2019, 21:55
]
I dette intervjuet fortel ekteparet Birgitta og Gabriel Nordanger frå Radøy om sine barne- og ungdomsår, om krigsår med lite mat, og om dei store gledesscenene då krigen var slutt. Begge ektefellene vart fødde i 1907, og begge vaks opp i ein stor søskenflokk. Dei gifta seg i 1931 og hadde små born då krigen kom til Norge i 1940.
"Det var stor armod i vår barndom. I bryggehuset sto det skrive: "Havregrauten hennar mor gjer guten sterk og stor." Men på julaftan hadde me litt ekstra godt å eta. Då fikk me smør på flatbrødet, og det hende at me fekk ei halv appelsin eller eple. Når isen la seg på vatnet, gjekk me på skruskøyter og me laga sivbåtar om sommaren. I ungdommen gjekk me på dans, og det hende at det oppsto slåsskampar utanfor danselokalet. På bedehuset gjekk det litt rolegare for seg, og det hende at me gjekk der og.
Me tok oss arbeid som tenestefolk på gardane, og det var slik me traff kvarandre. Me gifte oss i 1931, og ungane våre var små då tyskarane kom til Radøy. Ungane trengte mat og me fekk ikkje handla på kreditt. Eg tok meg arbeid på eit veganlegg for å få pengar til mat til borna. Ein gong som eg prøvde å kjøpa ein sei av ein fiskar, spurte han meg om eg ikkje kjende skam fordi eg gjorde tyskararbeid. Eg spurte han om ikkje han og kjende skam fordi han selgte fisk til tyskarane. Det endte med at eg fekk kjøpt fisken. Den dag i dag kjenner eg skam fordi eg var med og utførte arbeid for tyskarane. Ein tysk offiser gav meg ein sigar då eg greide å knuse ein stor stein som dei hadde prøvd å fjerna i åtte dagar. Og då kona mi skada seg stygt, vart ho bandasjert av ein tysk soldat. Han ville ikkje ha pengar for det. Tyskarane oppretta leir for russiske fangar på Radøy. Det var vanlege soldatar frå Wehrmacht som passa på dei, og eg trur fangane vart behandla bra.
Dei russiske fangane var flinke til å reparera ting, og vaktene gav folk lov til å gi dei spekesild og flatbrød. Me beundra dei som me leigde husrom av på Nordanger. Dei hadde sjølv mange born som skulle ha mat. Likevel hende det at dei delte mjølka si med borna våre. I ein ubevakta augneblink, medan eg jobba på veganlegget, putta eg under gensaren min dynamitt, lunter og fenghetter. Eg var livande redd då jeg kom i ein tysk kontroll, men eg fekk teke sprengstoffet heim, der det vart gøymt unna."
"Me svolt ikkje, me fekk ordna mat til borna våre og me lærte oss å vera nøysomme. Men det var godt å vita at ingen tyskarar lenger kunne plaga oss. Då ei skulelærarinne fortalte oss at krigen var over, fann eg fram dynamitten som eg hadde stole frå tyskarane. Om kvelden samla folk seg, då brukte me dynamitten til å skyte ein dundrande fredssalutt".
Birgitta og Gabriel Nordanger
00:00 Introduksjon
00:50 Heim og oppvekst
02:24 Julaftan
03:40 Dans på bygda
05:50 Bedehus og misjon
06:50 Ungdomsaktivitetar
10:50 Birgitta: Den første jobben og jobbar seinare
lagt inn 28. sep. 2019, 21:46 av Bjørn Enes
[
oppdatert 28. sep. 2019, 21:50
]
Sigvald Marøy frå Radøy vaks opp i små kår som nummer fire i ein søskenflokk på sju. Faren var sjømann og gardbrukar. I 1942 overtok tyskarane øya der familien budde. Dei kom for å byggje opp eit kystfort. Her fortel Sigvald om livet på øya i krigsåra. Etter krigen har han arbeidd som oppsynsmann i fiskerioppsynet.
"Heime på gården var me borna med og samla torv til brensel heile året rundt. Me fiska og sette ut krabbe- og hummerteiner, og eg kunne symja før eg begynte på skulen. Me gjekk på skulen vekselvis to veker om gongen, og skulestyraren ute på Marøy var svært streng. Det var stor glede heime når far kom heim frå sjøen. Spesielt var me glade for at han hadde med seg mat heim til oss og me fekk noko ekstra godt å eta.
Då tyskerne beslagla huset vårt i 1942 måtte me flytta inn i skulehuset. Men eit par dagar seinare tok dei skulehuset og. Då me fekk lov til å bruka halvparten av huset vårt, flytta me attende heim att. Det budde tyskarar i underetasjen medan me budde i etasjen over. Dei forsto at me ikkje ville ha dei inn på livet, så me greide å halde avstand til kvarandre. Det var og ein leir med russiske krigsfangar her ute. Dei måtte arbeida med å setje opp kanonene på det tyske fortet.
Far min var i forsyningsnemda, og når han kom heim frå jobb, hadde han med seg illegale aviser. Avisene vart brende etter at me hadde lest dei. Me ville ikkje spara på dei så lenge me hadde tyskarar buande i huset vårt. Eg hadde ein 22 fots motorbåt, og vart kontakta av ein kar som spurte om eg kunne frakta tre mann nordover. Dei var ettersøkt av Gestapo. Eg hadde gøymt unna eit 200 liters oljefat med drivstoff, og eg frakta dei tre karane til Rognevær. Eg spurte dei ikkje om noko, for eg tenkte det var best å ikkje vita noko. Seinare fekk eg greie på at mannen som gav meg oppdraget vart arrestert av Gestapo.
Samhaldet folk imellom var godt under krigen, og folk hjelpte kvarandre. Me beundra dei som tok seg over til England. Mange frå øysamfunnet vårt tok seg over dei to fyrste krigsåra, men då tyskarane kom til Marøy vart det vanskeleg. Det vart lagt ut minebelte utafor øya. Det vart og vanskelegare å halde seg orientert om det som skjedde."
"Det var portforbod om kveldane for oss som budde på Marøy. 7. mai 1945 kom naboen vår og fortalte at krigen var slutt. Han hadde høyrt jubelen frå den tyske leiren. Også tyskarane i leiren var glade for at krigen var slutt. Me tok det heilt med ro og fulgte med på radiosendingane frå London. Eg hugsa spesielt stemma til Olaf Rytter."
Sigvald Marøy
00:00 Oppvekst og levevilkår
01:35 17.mai
02:20 Skulen
04:40 Fritid og arbeid, torvtaking
05:40 Fiske
09:50 Mat
11:00 Arbeidstilbod
12:15 Respekt for sjøen, den tidas symjeopplæring
13:50 9.april
16:35 Interesse for politikk og organisasjonsliv
19:30 Illegalt arbeid, Englandsfarten
23:25 Tyskarane overtek Marøy
25:50 Samver med tyskerane
28:50 Russerane og fangeleirane
30:00 Kanoner på plass, farlege minefelt
32:20 Kjente du NS-folk? Kven ville vinne krigen?
33:10 Fredsdagane, tyskerane jubla
34:15 Korleis me feira dagen
35:00 Illegale aviser
36:00 Ditt syn på rettsoppgjeret
37:20 NS
38:30 Det positive og negative med krigen
39:20 Personar eg beundra
40:00 Måtte vere forsiktige i omgang med tyskerane
